Shein’ın Çin’deki fabrikaları: Ucuz giysi ve modanın ardındaki gerçekler

Xiqing Wang/BBC

Çin’in güneyinde Pearl Nehri üzerinde gelişen bir liman olan Guangzhou’nun bazı bölgelerinde dikiş makinelerinin gürültüsü hiç eksik olmuyor.

Fabrikaların pencerelerinden çınlayan bu sesler, sabahtan akşama kadar dünyaya karışıyor. Burada imal edilen tişört, şort, pantolon ve mayolar ise hazır olunca 150’den fazla ülkenin gardıroplarını doldurmak üzere yola çıkacak.

Makinelerin gürültüsü, dünyanın en büyük hızlı moda perakendesi Shein’e güç veren fabrikaların bulunduğu ve “Shein köyü” olarak da bilinen Panyu’dan geliyor.

BBC’nin konuştuğu bir işçi, “Eğer bir ayda 31 gün varsa, ben onun 31’inde de çalışacağım” diyor.

İşçilerin çoğu ayda sadece bir gün izinleri olduğunu söylüyor.

Bu bölgede birkaç gün geçirdik. 10 fabrikayı dolaştık, dört fabrika sahibi ve 20’den fazla işçiyle konuştuk, emek piyasası ve tekstil tedarikçilerinde de zaman geçirdik.

Bu imparatorluğun kalbi konumundaki bölgenin, Çin’deki çalışma yasalarına aykırı olarak haftada yaklaşık 75 saat dikiş makinelerinin başında oturan bir işgücüne sahip olduğunu tespit ettik.

Bu saatler, daha yüksek gelir elde etmeyi uman kırsal kesimdeki işçilerin yaşadığı ve aynı zamanda bir sanayi merkezi olan Guangzhou’da ya da uzun süredir dünyanın rekabet edilemez fabrikası olan Çin’de alışılmadık bir durum değil.

Ancak bu durum, bir zamanlar Çin’de kurulmuş ve az bilinen bir şirketken beş yıl içinde küresel bir dev haline gelen Shein ile ilgili soru işaretlerinin artmasına neden oluyor.

Hala özel sektöre ait olan şirketin değerinin yaklaşık 60 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor. Şirket Londra borsasına da girmeyi hedefliyor.

Ancak şirketin bu hızlı yükselişi, işçilere yönelik muamelesi ve zorla çalıştırma iddialarıyla ilgili bazı tartışmaların doğmasına neden oldu.

Şirket, geçen sene Çin’deki fabrikalarında çocukların çalıştığını itiraf etti.

Açıklama şöyle devam etti:

“Ücret konusunda en yüksek standartları belirlemeye çalışıyoruz. Tüm tedarik zinciri ortaklarımızın davranış kurallarımıza uymasını şart koşuyoruz. Shein, uyumluluğu sağlamak için denetçilerle birlikte çalışıyor.”

Shein’in başarısı hacminde yatıyor. İnternet satışındaki katalog yüz binleri buluyor. 10-12 dolara elbiseler, 7-8 dolara kazaklar ve ortalama 10 doların altında seyreden genel fiyatlar var.

Şirket, H&M, Zara ve Primark gibi markaları geride bırakarak gelirlerini artırdı. Ürünler ise çoğu Shein tedarikçisi olan yaklaşık 5 bin fabrikaya ev sahipliği yapan Shein köyü gibi yerler tarafından sağlanıyor.

Binalara dikiş makineleri ve kumaş rulolarına yer açmak için oyuklar açılmış, bodrum katların kapıları ise sonsuzmuş gibi görünen teslimat için her daim açık.

Raflar ise gün geçtikçe artık bilinen bir logo olan bu markayla etiketlenmiş şeffaf plastik torbalarla doluyor.

Saat 22.00’yi geçse dahi, kamyonlar dolusu kumaşın gelişiyle dikiş makineleri ve onların başındaki insanlar da durmuyor.

Xiqing Wang/ BBC Fabrikaları ayakta tutan kumaş teslimatları

Xiqing Wang/ BBC Panyu’da gece

İsmini vermek istemeyen 49 yaşındaki Jiangxili bir kadın, “Genellikle günde 10-12 saat arasında çalışıyoruz. Pazar günleri üç saat kadar daha az çalışıyoruz” diyor.

Jiangxili kadın, onlarca insanın ilan panosunun etrafında toplandığı bir ara sokakta dikiliyor.

İnsanlar bir yandan panodaki iş ilanlarını okuyor, bir yandan da panonun üzerine konulmuş çino pantolonun dikişlerini inceliyor.

Burası Shein’in tedarik zinciri. Büyüklü küçüklü bu fabrikalar sipariş üzerine giysi üretiyor. Eğer çinolar tutarsa siparişler de üretim de artacak. Fabrikalar bunun akabinde mevcut insan kaynağının karşılayamadığı talebi yetiştirebilmek için geçici işçiler işe alıyor.

Jiangxi’den gelen göçmen bir işçi kısa süreli bir sözleşme arıyor. Çino pantolon bir seçenek.

“Çok az kazanıyoruz. Hayat çok pahalı” diyor, dedesi ve ninesiyle yaşayan iki çocuğuna gönderebilecek kadar para kazanmayı umduğunu ifade ediyor.

“Parça başına ödeme alıyoruz. Ürünün ne kadar zor olduğuna bağlı. Tişört gibi basit bir sey parça başına 1-2 yuan [bir dolardan az] ve bir saat içinde on tane kadar yapabiliyorum.”

Çino pantolonların dikişlerini incelemek bu kararı vermek için çok önemli. Bu göçmen işçi ve beraberindekiler, her bir giysi parçasını yapmak için ne kadar ücret alacaklarını ve bir saatte kaç tane yapabileceklerini hesaplıyorlar.

Panyu’nun bu ara sokakları işçi pazarı görevi görüyor. Kahvaltılık yemek satan dumanı üstünde arabalarla, tavuk ve ördek yumurtası satan köylülerin önünden geçip giden insanlarla dolu.

Xiqing Wang/ BBC Fabrika önlerinde iş ilanlarının yanında giysi örnekleri de yer alıyor

Xiqing Wang/BBC böylece işçiler saat başına ne kadar kazanacaklarını da hesaplayabiliyor

BBC’nin tespitine göre standart çalışma saatleri 08.00’den 22.00’ye kadar sürüyor.

Bu, İsviçre merkezli sivil toplum kuruluşu Public Eye’ın Shein için giysi üreten fabrikalarda çalışan 13 tekstil işçisiyle yaptığı görüşmeler sonucunda hazırladığı raporla da uyum gösteriyor.

Public Eye, bazı işçilerin fazla mesai yaptığını da tespit etti. Raporda, fazla mesai hariç temel ücretin 2 bin 400 yuan (327 dolar) olduğu ve Asya Asgari Ücret Birliği’nin “geçim ücreti” olarak belirlediği 6 bin 512 yuanın altında kaldığı ifade edildi. Ancak konuştuğumuz isçiler ayda 4 bin ile 10 bin yuan arasında kazanıyorlardı.

Public Eye’dan David Hachfield, “Bu saatler olağandışı değil. Ancak bunun yasadışı olduğu ve temel insan haklarını ihlal ettiği açık. Bu aşırı bir sömürü biçimi ve görünür olması lazım” diyor.

Çin iş kanunları gereği ortalama çalışma haftada 44 saati geçmemeli ve işverenler isçilerin haftada en az bir gün dinlenmelerini sağlamalı. Eğer bir işveren bu saatleri uzatmak isterse, bunun özel nedenlere dayandırılması gerekiyor.

Xiqing Wang/BBC İşçilere parça başı ödeme yapılıyor. Basit bir tişört işçilere bir dolardan daha az kazandırıyor.

Shein’in merkezi şu anda Singapur’da olsa da, ürünlerinin çoğunun Çin’de üretildiüi inkar edilemeyecek bir gerçek.

Shein’in başarısı, Çinli firmalara karşı giderek daha temkinli davranan Washington yönetiminin de dikkatini çekti.

Donald Trump’ın ABD Dışişleri Bakanı olarak gösterdiği Marco Rubio Haziran ayında Shein’in, “Çin Halk Cumhuriyeti ile derin bağları hakkında ciddi etik kaygıları olduğunu” söyledi ve “Shein’in başarısının ardındaki kirli sırlar köle emeği, çalışanların az maaş aldığı kötü çalışma koşullarına sahip işyerleri ve ticari hilelerdir” diye devam etti.

Rubio’nun Shein’in tedarikçilerindeki koşulları tanımlamak için seçtiği kelimelere herkes katılmayabilir.

Ancak insan hakları grupları, Guangzhou’daki pek çok kişi için bir yaşam biçimi haline gelen uzun çalışma saatlerinin adaletsiz ve sömürücü olduğunu söylüyor.

Günün ritmini makineler belirliyor.

İsçiler ancak, ellerindeki metal tabaklar ve yemek çubuklarıyla öğle ve akşam yemeklerini almak için kantine girdiklerinde mola alabiliyor. Oturacak yer kalmadığında ise sokakta ayakta duruyorlar.

Yemeğini yemek için sadece 20 dakikası olan bir kadın, “40 yılı aşkın süredir bu fabrikalarda çalışıyorum” diyor. Bu onun için sıradan bir gün.

Ziyaret ettiğimiz fabrikaların içi sıkış tıkış değil. Yeterince ışık var ve isçileri serin tutmak için endüstriyel fanlar getirilmiş. Duvarlara asılı büyük posterler personelden reşit olmayan isçileri bildirmesini istiyor. Muhtemelen geçen sene tedarik zincirinde iki çocuk işçi bulunmasının ardından böyle bir adım atıldı.

Xiqing Wang/BBC

Xiqing Wang/BBC

BBC, şirketin Londra Borsası’nda halka açılma planları öncesinde tedarikçilerini daha yakından izlediği sonucuna varıyor.

Delaware Üniversitesi’nde Moda ve Hazır Giyim Çalışmaları profesörü Sheng Lu, “Bu onların saygınlıkları ile ilgili” diyor:

“Shein başarılı bir halka arz gerçekleştirebilirse, bu iyi bir şirket olarak tanındıkları anlamına gelir. Ancak yatırımcıların güvenini korumak istiyorlarsa, biraz sorumluluk almak zorundalar.”

Shein’in karşılaştığı en büyük zorluklardan birisi, pamuğu Çin’in Sincan bölgesinden temin ettiği yönündeki suçlamalar.

Sincan pamuğu, bir zamanlar dünyanın en iyi kumaşlarından biri olarak lanse edilse de Müslüman Uygur azınlığa mensup kişiler tarafından zorla çalıştırılarak üretildiği iddialarıyla birlikte gözden düştü. Pekin yönetimi bu suçlamaları sürekli olarak reddediyor.

Prof. Sheng, bu eleştirileri aşmanın tek yolunun daha şeffaf olmak olduğunu söylüyor.

Shein’in tedarik zincirinin Çin’de olmasının önemli bir avantaj olduğunu belirten Prof. Sheng, “Çok az ülke eksiksiz bir tedarik zincirine sahip. Çin’de bu var ve kimse bununla rekabet edemiyor.”

Vietnam ve Bangladeş gibi iddialı rakipler giysi üretmek için Çin’den hammadde ithal ediyor.

Ancak Çin fabrikaları kumaştan fermuar ve düğmelere kadar her şey için tamamen yerel kaynaklara sırtını dayıyor. Dolayısıyla farklı farklı giysiler üretmek oldukça kolay ve bunu hızlı bir şekilde yapabiliyorlar.

Xiqing Wang/BBC Panyu’daki bu fabrikalar Çin’in tedarik zincirinde kurduğu üstünlüğünün ayrılmaz bir parçası

Ancak bu Guangzhou’daki çalışanlar için bir zorluk olabilir.

Bir fabrika sahibi, “Shein’in artıları da eksileri de var” diyor ve “İyi tarafı şu ki, siparişler büyük oluyor ama kâr ise düşük ve sabit” diye devam ediyor

Shein, büyüklüğü ve etkisi göz önüne alındığında, pazarlık gücünü de elinde bulunduruyor. Bu yüzden fabrika sahipleri maliyetleri başka yerlerden kısmak zorunda kalıyor. Bu da genellikle işçilere ödenen daha düşük maaşlarla sonuçlanıyor.

Üç fabrika sahibi, “Shein’den önce kendi başımıza giysi üretip satıyorduk” diyor.

“Maliyeti tahmin edebiliyor, fiyata karar verebiliyor ve kârı hesaplayabiliyorduk. Şimdi fiyatı Shein kontrol ediyor. Sen de maliyeti düşürmenin yollarını düşünmek zorundasın.”

Ancak siparişler zirve yaparsa tam bir bolluk yaşanıyor. Lojistik danışmanlık firması ShipMatrix’in verilerine göre, şirket günde ortalama bir milyon paket sevk ediyor.

Xiqing Wang/ BBC Birçok fabrika gece boyunca açık kalıyor, bazı insanlar da gece yarısına kadar çalışıyor

Shein tedarikçilerinden Guo Qing E, “Shein moda endüstrisinin temel direği” diyor.

“Shein ile birlikte başladım. Yükselişine tanık oldum. Dürüst olmak gerekirse, Shein Çin’de harika bir şirket. Bence daha da güçlenecek, çünkü ödemelerini zamanında yapıyor. En güvenilir olduğu yer de burası.

“Mallarımızın ödemesi ayın 15’inde yapılacaksa, ister milyonlar ister on milyonlar olsun, para zamanında yatıyor.”

Zorlu çalışma saatleri ve bazen düşük ücretleriyle Shein, tüm çalışanları için bir rahatlok kaynağı olmayabilir. Ancak bazıları için bir gurur kaynağı.

Adını vermek istemeyen 33 yaşındaki Guangdonglu bir ustabaşı, “Bu, biz Çinlilerin dünyaya yapabileceği bir katkı” diyor.

Dışarıda hava kararmış ve isçiler akşam yemeklerinin ardından son mesai için fabrikalara geri dönüyor. Konuştuğumuz bir kadın işçi çalışma saatlerinin uzun olduğunu kabul ediyor, “Ama birbirimizle iyi geçiniyoruz. Bir aile gibiyiz” diyor.

Saatler sonra, birçok işçi evlerine gitmesinin ardından, birkaç binanın ışıkları yanmaya devam ediyor.

Bir fabrika sahibi, bazı insanların daha fazla para kazanmak için gece yarısına kadar çalıştığını söylüyor.

Ne de olsa Londra’da, Chicago’da, Singapur’da, Dubai’de ve daha pek çok yerde birileri yeni indirimli ürünlerini arıyor.