Karagöz efsanesi Evliya Çelebi = ortaya çıkıyor

Bir gezgin olan ve Hürriyet Seyahat’te de yazılarına yer verilebilir Samet Altıntaş tarihsel odaklı profesyonel rehberlikle birleştirici ve dokuz kitap yayımlanmış bir yazar. İlk kitabı ‘Bursa’nın Daveti-Bir Osmanlı Başşehri Güncesi’nden sebep bir Bursa âşığının başlatılmasıydı. Sanat yolculuğu, tarih, siyasi inceleme diyebileceğimiz toplam sekiz kitap daha var. Bunların ortasından dikkati çeken iki = tarihin haksızlığına’ maruz kalan iki karakter başrolde: Pir Bedrettin ve Cem Sultan.

Samet Altıntaş aslında bütün kitaplarda evraklarla ve geliştirilen yeni yataklamalarla tektip tarihsellere sürekli olarak devam ediyor. Hatta kendini ‘Hiç kimseyle ilgilenmediği olayların olayları tarihçisi’ olarak da tanımlıyor. Son olarak tekrar birinci göz açıp kapayıncaya kadar okurlarını Bursa’ya götürüyor. ‘Evliyâ Çelebi’nin Birinci Seyahati’, Lejand Kitap’tan geçen günler çıktı. Piyasanın kurulduğu ve “Yeni = okurlara ne anlatıldığı” diye sordum. İşte özetle: “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın tanımıyla söylersem ‘vatan aynası’ olan Evliya Çelebi, 17’nci asır Türkiye’nin fotoğrafını kaydeden bir seyyah. Ben bu çalışmamda Evliya’nın profesyonel gezgin olma süreci birinci seyahatini anlatıyor. Bir İstanbul çocuğu olan Evliya, eski payitaht Bursa’nın röntgenini çekiyor. Bu kitap maziyi, seyyahımızın şahsinin yazılı olan bir kent monografisi aslında.”

Samet Altıntaş

Bursa’da evlenmiş

Altıntaş’tan geçmişin koridorlarında gezerken bulduğum az ya da yanlış bilinenleri anlatmasını istiyorum. Biri tarih dergisi, bir başkası Osmanlı tarihi açısından değerli iki bilgiyi şöyle anlatıyor: “Mücteba İlgürel’in ‘İslam Ansiklopedisi’ne yazdığı Evliya Çelebi unsurunda geçen ve ‘Seyahatnâme’ araştırmacılarının tekrarladığı üzere ‘Hiç evlenmemişti’ diye bilinen seyyahımız aslında Bursa’da evlenmiş. Veli Şemseddin Mahallesi’nde Mehmed oğlu Sarı Mehmed’in kızı Amine Hatun ile… Bu bilgi birinci kez gün yüzüne çıkıyor. Ayrıyeten Çelebi’nin büyük dedesi Ece Yakup, Osmanlı Beyliği’nin devriminin flaş isimlerinden. Rumeli’ye çıkan birinci gazi grubu olan bu tarihî kimliğinin kabrini bulundu. Bursa’nın Pınarbaşı Mezarlığı’nda.”

Bursa’nın simgelerinden Karagöz-Hacivat da var kitapta. Bununla ilgili değerli bir gerçek gün dünyası ortaya çıkıyor: ‘Efsaneler’ koridorunda geniş bir yer olan Karagöz nitekim yaşamış. Altıntaş bununla ilgili gelişmeleri şöyle anlatıyor: “Yaygın rivayete göre Orhangazi Camisi’nin inşaatında, Hacivat duvarcılık, Karagöz demircilik yapıyor. İki kafadar nükteli konuşmalarla çalışanlar oyalar. Caminin üretimi geciktiği için Sultan Orhan başını de vururur. İran’dan geldikten sonra Pir Küşteri isminde bir kişinin portresini kaydettiği padişahın huzurunda oynatarak anılarını yaşattı. Bu ortada kimi folklor tarihçileri, böylesi bir vefat cezasını, karşılığında ‘müşfik’ ve ‘derviş meşrep’ diye andığı Orhan Bey saltanatına değil, mağrur ve sert olan dördüncü padişah Yıldırım Bayezid zamanına uygun bulurlar. Yaptığım araştırmalarda gördüm ki Karagöz-Hacivat cami üretimi değil, Pirinç Han’ın inşası sırasında çeşitli maskearalıklarla ameleyi oyaladıkları için öldürülmüş. Günümüzde ayakta olan Pirinç Han, II. Bayezid zamanında yapıldı. Asker-tarihçi ve arşiv uzmanı Kâmil Kepecioğlu’nun kaleme aldığı ‘Bursa Kütüğü’nde Karagöz anı tekrar değerlendirmeye vereceği yol delili bulundu. Onun ortaya çıkardığı evraklara sahip Pirinç Han’ın kıremitleri ve tuğlaları pişiren Karagöz isminde biri, üzerine yayılan işin bitmesinden ölüyor. Hacivat hakkında artık bir evrakın günün tarihindeki dağılımının aksine tarihin tevatür tarafında daima ikili oldukları için yaşamış oldukları kabul edilebilir.”

Orhan Pamuk’tan Mercan Dede’ye…

Yazar kent monografisi olarak tanımlasa da Evliya Çelebi’nin önderliğinde farklı entelektüelliğin bir geçiş dönemi kitabı. Kimler, satır aralıklarını anlattıktan sonra Samet Altıntaş’ın şu ekini veriyor: “Tuz Seyahatnâme’den seçkilerle örmedim kitabı. Bu birinci geziyi, şüphesiz Evliya Çelebi’nin rehberliğinde gerçekleştiriyoruz. Lakin bize Orhan Pamuk’tan Ivo Andriç’e, Ezel Akay’dan Mercan Dede’ye, Yahya Kemal’den Alberto Manguel’e kadar birçok kişi katılıyor.” Bu bir Bursa rehberi değil anlayacağınız, muharriri da “Anlattığınız hikayeler, tuz bir seyahat rehberi, hele hele ‘yapmadan dönme’ trendiyle yazdığım çalakalem şeyler değil” diyerek pekiştiriyor niyetimi. Ama tekrar de benim teklifim şayet bir Bursa seyahati planlıyorsanız bu kitapla birlikte olsun. Sebebini Samet Altıntaş şöyle açıklıyor: “Fransız sosyolog David le Breton’un sevdiği bir kelam var: ‘Yol yere kazınmış bir bellektir.’ Seyahat ederken bir flanör şeklinde gezen, tarihi kazançları incelendiğinde herkes ‘Evliyâ Çelebi’nin Birinci Seyahati’nde bir şeyler bulur. Seyahatte olmayan bir cins görüntü dayanışması içinde olanların, kendilerinden önceki yaşamış beşerlerle küçük lakin ortak imzalarını gösteriyor.”